ENGİN TOPUZ- MORİS ŞİNASİ İLE İLGİLİ YANLIŞ BİLİNEN GERÇEKLER

  Moris Şinasi Manisa tarihi açısından çok önemli bir şahsiyettir. Hatta yalnız Manisa tarihi açısından değil bir Yahudi olarak doğup büyüdüğü Anadolu topraklarına bağlılığını düşündüğümüzde Türk kültürünün azınlıklarla ilişkisinin tarihi açısından da

 

Moris Şinasi Manisa tarihi açısından çok önemli bir şahsiyettir. Hatta yalnız Manisa tarihi açısından değil bir Yahudi olarak doğup büyüdüğü Anadolu topraklarına bağlılığını düşündüğümüzde Türk kültürünün azınlıklarla ilişkisinin tarihi açısından da çok önemli bir figürdür.

Manisa’da doğup büyüdükten sonra Amerika’ya gitmiş, zengin olmuş ve doğduğu toprakları unutmayarak kentimize hala varlığını koruyan bir çocuk hastanesi armağan etmiştir.

Böylesine önemli bir kişiyle ilgili ne yazık ki yeterli kaynağa sahip değiliz. Bu yüzden de bilgi kirliliğinin çok olduğu internette yalan yanlış şeylere inanıyoruz.

Google’a “Moris Şinasi” yazdığınızda birbirinden kopyalanmış aynı metinlere rastlıyorsunuz. Bu metinler ne yazık ki yanlışlıklarla dolu. Ama öyle bir yanlış bilgi var ki beni bu yazıyı yazmaya zorunlu kıldı. Yaşamıyla ilgili de birkaç yanlış bilgi dolaşıyor ama en büyük ve çevremdeki herkesin doğru bildiği yanlış Moris Şinasi’nin Philip Morris şirketinin isim babası olduğu, hatta başka bir Yahudi arkadaşı Philip ile bu şirketi birlikte kurdukları yanlışı! (‘Yanlışı’ yerine ‘yalanı’ demem lazım ama kuyuya ilk taşı atanı bilemediğimiz için bu yalanı kopyalayıp yayınlayanları ancak yanlış yapmakla itham edebilirim.)

Bu yanlış bilgi ulusal haber ajanslarımızın servis ettiği haberlerden facebook paylaşımlarına kadar her yerde yayınlanıp paylaşılıyor, üstelik bu Moris Şinasi’yi yüceltmek amacıyla yapılıyor.

En son Manisa’da yayınlanan aylık bir derginin Aralık sayısında da bu kopyala-yapıştır yanlışını görünce artık bu durumu açıklığa kavuşturmam gerektiğini ve gerçeği kayda geçmek lüzumunu hissettim.

Bu dergi “Manisalı Moris Şinasi, Tanıyor musunuz?” başlığının yanına Philip Morris şirketinin kocaman logosunu da koyarak şirketin kurucu isminin Moris Şinasi olduğunu belirtmiş ve “hayrete düşerek” okuyacağımız bu hikâyeyi bizim için “araştırdıkları” yazılmış.

Google’a “Moris Şinasi” yazdığınızda ilk sayfada çıkan bir blog sayfasında yer alan metin ne yazık ki noktasına virgülüne dokunulmadan dergiye konmuş.

Dergiyi çıkaran arkadaşlarımızı suçlamıyorum, sonuçta onlar da herkesin düştüğü yanlışa düşmüşler. Yalnızca “araştırırken” biraz daha titiz olmalarını öneriyorum.

Moris Şinasi kentimiz için çok önemli üstelik geçmişten günümüze uzanan bir figür olduğu için hikâyesini doğru bilmekte fayda var.

Bununla ilgili doyurucu olabilecek bir makaleden alıntıya rastladım internette. Ama bu alıntıyla yetinmedim elbette. Makalenin yer aldığı kitabı buldum, satın aldım, okudum ve onlarca kaynak, kişi, röportajdan faydalanılarak yazılan bu makalede Moris Şinasi’nin ve Moris Şinasi Çocuk Hastanesi’nin tarihinin aydınlatıcı bilgilerine ulaştım.

Kitabın adı “Musa’nın Evlatları Cumhuriyetin Yurttaşları”. Yazarı Rıfat N. Bali.

Ayrıca wikipedia sitesinin İngilizce versiyonunda Moris Şinasi ve Philip Morris’in biyografileri ile Philip Morris şirketinin tarihine bakmak ve kısa karşılaştırmalar yapmak doğru bilgilere ulaşmak için yeterli oldu.

Ama ne yazık ki biz gözümüze sokulan bilgileri doğru kabul edip biraz tembellik yaptığımızdan pek “araştırma” yapmayı sevmiyoruz.

Neyse…

Öncelikle kısaca yaşam hikâyesine bakarak küçük yanlışlıkları düzeltelim…

Moris Şinasi 1855’de Manisa’da doğmuştur. Asıl adı Musa Eskenazi’dir. Yani Moris olarak doğmamıştır! Moris adını Amerika’ya yerleştiğinde almıştır. Ayrıca Philip Morris’teki gibi isminde iki tane değil bir tane “r” harfi vardır…

Ailenin dördüncü çocuğu olan Musa küçük yaşlarda ağır bir hastalık geçirmiştir. Ama çoğu metinde yer aldığı gibi bu hastalığı 9 yaşında değil 14 yaşında geçirmiştir. Hastanedeki tedavi sürecini hayatı boyunca unutmamış ve buraya bir hastane yapılmasını vasiyet etmesinde etkili olmuştur.

15 yaşında Manisa’dan ayrılmış ve cebinde sadece iki mecidiye parayla İskenderiye’ye gitmiştir. İskenderiye’de gemilerde yük taşıma işlerinde çalışmıştır. Orada Garafollo isminde Yunan bir tütün tüccarıyla tanışmış, ona öz oğlu gibi davranan Garafollo Musa’nın hamiliğini üstlenmiştir.

Bazı metinlerde Garafollo ile Manisa’da tanıştığı yazıyor ki bu da doğru değildir.

Tütün ticaretini öğrenen Musa otuz yaşına geldiğinde Garafollo’nun “Artık Amerika’ya gitme zamanın geldi, zira orası fırsatlar ülkesidir.” sözünü dinleyerek ve ondan 25.000 dolar borç alarak Amerika’ya gitmiştir.

Moris Şinasi adını Amerika’ya yerleştiğinde almıştır.

1893’de sigara sarma makinesinin patentini alarak Uluslararası Şikago Fuarına katılıyor ve New York’a dönüşünde kardeşi Salamon ile birlikte Schinasi Brothers Company (Şinasi Biraderler) şirketini kuruyor.

İşçilerin birçoğunu Manisa’dan getirtiyorlar ve Osmanlı’dan tütün ithal ederek hazır sigara üretmeye başlıyorlar. Üretilen sigaranın markası da Egyption Prettiest (En Güzel Mısırlı). 

   

Bu noktada da bir yanlış yapılıyor, o da şu; Amerika’nın Osmanlı’dan tütün ithal etmek için Osmanlı’ya “haraç” verdiği yazılıyor (hatta haraç kelimesi büyük harflerle yazılıyor) ki, bununla ilgili de bir kaynağa rastlamadım.

Doğru olan şu, Sultan II. Abdülhamit Amerika’ya Türk tütünü ithal ettiği için Moris Şinasi’yi 1906 yılında dördüncü dereceden Mecidiye nişanıyla taltif ediyor.

Moris Şinasi ve kardeşi bu şirketi kurduktan sonra beş altı yıl içinde milyoner oluyorlar.

Bu arada Moris Şinasi Laurette Ben Rubi ile evleniyor ve bu evlilikten üç kızı oluyor.

1916 yılında Moris Şinasi ve kardeşi şirketlerini Tobacco Products Company şirketine üç buçuk milyon dolara satıyorlar.

Moris Şinasi şirketi sattıktan sonra iş hayatından çekiliyor. 1929 yılında da hayata gözlerini kapatıyor.

İşte şehir efsanesine dönüşen yanlış bilgi de bu şirket satışıyla başlıyor.

Şirketin satılmasıyla Moris Şinasi’nin iş hayatından çekildiğini söylemiştim. Ama şehir efsanesine göre Moris Şinasi Philip Morris şirketini kuruyor! Bu şehir efsanesi de bu noktada birkaç kola ayrılıyor. Kimine göre Moris Şinasi Philip isimli arkadaşıyla bu şirketi kuruyor ve ikisinin ismi veriliyor. Kimine göre hemşerimiz sadece isim babası, kimine göreyse Moris Şinasi bizatihi Philip Morris’in kendisi!

Öncelikle şuradan başlayalım; bu hikâyede Philip ve Morris diye iki ayrı kişi yok. Philip Morris tek bir kişi ve kendisi Londra’da doğuyor! Moris Şinasi 1855’de doğdu, Philip Morris ise 1835’de…

Philip Morris’in ailesi Londra’da 1847’de ilk dükkânlarını açtığında Moris Şinasi henüz doğmamıştı!

Yine Philip Morris’in ailesi 1854’de ürettikleri ilk sigaraya Philip Morris adını verdiklerinde de Moris Şinasi hala doğmamıştı!

Şirket New York’da 1902’de Philip Morris & Company Ltd. adıyla kurulduğunda ise isim babası Philip Morris çoktan ölmüştü!

Philip Morris 1873’de öldüğünde Moris Şinasi henüz Amerika’ya gelmemişti, dolayısıyla Philip diye bir arkadaşı olduysa da onun Philip Morris olmadığı kesin!

1916’da Moris Şinasi şirketini Tobacco Products Amerika’ya sattıktan sonra Philip Morris şirketini kurduğu ya da ortak olduğu yazılıyor ki görüldüğü gibi Philip Morris şirketi çok daha önce kurulduğu için bu da mümkün görülmüyor.

Sadece aynı iş kolunda olmaları ve isim benzerliğinden dolayı düşülen bir yanlış, döne dolaşa bir şehir efsanesi oluşturmuş durumda. Üstelik doğruyu aramak da zor değil. Adını verdiğim kitapta Moris Şinasi’nin hayat öyküsü anlatılırken Philip Morris ismi tek bir kere bile geçmiyor.

Wikipedia İngilizce sayfasında Moris Şinasi maddesinde Philip Morris’in, Philip Morris maddesinde Moris Şinasi’nin adı bir kez bile geçmiyor.

Philip Morris şirketinin günümüze kadar uzanan tarihsel geçmişinde de Şinasi Biraderlerden hiç söz edilmiyor.

Şinasi Biraderler Şirketi’ni satın alan şirketin Philip Morris ile bir ilgisi de yok…

Ama dediğim gibi gerçeklerdense söylentiler bizi daha çok ilgilendiriyor.

Moris Şinasi’nin Philip Morris şirketinin kurucusu olma düşüncesi bizi memnun ediyor, o yüzden doğru mu diye sorgulamıyoruz. Moris Şinasi’yi böylece daha çok yücelttiğimizi sanıyoruz.

Oysa Moris Şinasi’nin adı ne güzel ve ne kadar anlamlı bir binada yaşıyor. Üstelik vasiyeti gereği ayrılan bir milyon doların iki yüz bin dolarıyla hastane yapıldıktan sonra kalan sekiz yüz bin doların 1933’den beri değerlendirilerek her yıl hastaneye otuz bin dolar civarında paranın gönderilmesiyle Moris Şinasi ismi güzel ve anlamlı bir şekilde yaşamıyor mu zaten?

Moris Şinasi Amerika’da Türk kültürünü yaşatarak hayatını sürdürdü. Evinde piyano olmasına rağmen gramafonda Türk musikisine ait taş plakları dinliyordu.

Amerika’ya göç edip sıkıntıya düşen Türklere yardım ediyordu.

Doğduğu şehri unutmayıp buraya çok anlamlı bir eser bıraktı.

Bunlar yeterli değil mi?

Yalan yanlış bilgilere ne gerek var? Gerçeğin kendisi yeterince özgün ve değerli değil mi?

 

 

Kaynak: 1. Musa’nın Evlatları Cumhuriyetin Yurttaşları. Rıfat N. Bali. İletişim Yayınları

2. en.wikipedia.org. Philip Morris USA maddesi.

3. en.wikipedia.org.Philip Morris maddesi

4. en.wikipedia.org. Moris Schinasi maddesi.